سید همایون شاه عالمی

 

    

 

قسمت نزدهم

دری سرایان هند

 

واقف لاهوری:

طبع روان و کلام شیرین زبان  ِ این شاعر  ِ دلسوخته و چاشنی  ِ درد بهم دوخته ، اشک آفرین  ِ دیده های صاحبدلان و تحسین کننده ی سخن شناسان و پسندیده ی  اهل  ِ عرفان است، بیشک سخن  ِ دری  ِ پارسی را متین و ساده میآراید .(عالمی)

 

 نورالعین متخلص به (واقف) فرزند سوم قاضی امانت الله و نواسه ی هیبت الله انصاری در یکی از توابع لاهور شبه قاره هند بنام بتاله متولد گردیده است.

اجدادش تا عهد محمد شاه پادشاه هند (1161-1131) در امور قضائیه مصروف بودند و پدرش نیز امور قضای شهر را به عهده داشت.

 

نورالعین واقف در کودکی به تحصیل علوم ضروریه متداول وقت پرداخته و بعداَ با داشتن قریحه ی سرشار شعری به شاعری روی آورد و در ابتدای احوال در اصلاح اشعارش از (بندرا بنداس خوشگو)، (آفرین) و (میر محمد معصوم وجدان) مدد میخواست. 

 

باید متذکر شد که (وجدان) خلف میر زمان راسخ از شاگردان ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل بوده و از همین جهت است که واقف از اشعار حضرت بیدل استقبال بسیار کرده است.

 

بندارا بنداس خوشگو صاحب سفینه و ملفوظات بیدل (ف 1154) یکی از نزدیکترین مربیان و دوستان واقف لاهوری که در زمان حیات واقف تذکره ی ادبی خویش را به رشته ی تحریر درآورده است در مورد شخصیت واقف چنین سخنانی دارد:

 

{ در ذات مبارکش اوصاف درویشی و استغنا از دنیا داران بسیار میافتم الحق مرد عزیزی است}. خوشگو این مطلب را در صفحه 284 سفینه ی خویش ثبت کرده است.

 

و قدرت الله گوپالوی هندو ستانی در کتاب تذکره نتایج الافکار خود اخلاق نورالعین واقف را به این عبارت توصیف میکند: { لذت برگزیده ی صفاتش ذات عرفان بر مذاق قسمی که باید و شاید داشت و بروش پسندیده دقیقه از دقایق حسن اخلاق با خویش و بیگانه نا مرعی نمی گذاشت.   

 

طوریکه از ماخذ ادبی بر میاید واقف اخلاق نیکو داشت و از چاشنی عرفان بهره مندی کامل یافته و به شیخیت معروف بود.

 

مولوی محمد مظفر حسین (صبا) که تذکره ی روز روشن خود را در سال 1295 ق تالیف نموده است واقف را از ارادتمندان طریقه ی مبارکه ی چشتیه میداند که البته این مطلب را در سایر تذکره های ادبی دیده نمیتوانیم.

 

مولف رساله ی کابل قدیم (نیک محمد پوپلزی) مینویسد:

{ شیخ نورالعین واقف در سال 1170ق به دربار تیمور شاه درانی  در لاهور بار یافت و مورد نوازش قرار گرفت و تقریباً 22 سال بعد در ماه رجب سال 1192 باز هم با تیمور شاه در لاهور دیدار نمود و همان بود که در موکب شاه به کابل آمد و نویسنده رساله از قول میرزا محمد هاشم بهشتی مولف " نگارستان سلطانی "  علاوه میکند:

واقف در کابل از میرزا محمد صالح خان داروغه توپخانه یاد میکرد و از مهمان نوازی های آن ستایش مینمود و وقتی واقف به سن پیری رسید از خدمت شاه اجازت خواست و به وطن خویش باز گشت.

 

مولف سخنوران " چشم دیده " ترک علیشاه قلندر متخلص به ترکی از ملاقات شاه شجاع با واقف لاهوری یاد آوری مینماید و از شعر واقف لاهوری وصله ی شاه شجاع سخن به میان میآوَرَد. ترکی علاوه میکند که واقف این بیت را در حضور شاه در بدیهه خواند:

 

ندیده   هیچ   کس  ظلّ   ِ پیمبر      به چشم   ِ خویش  ظل الله دیدم

 

شاه بسی آفرین کرد دو هزار روپیه صله بخشید و روی به ندیمان کرد و گفت: { این زاغ بچه زبان طوطی از کجا آموخت؟}.

 

اما استدلال مرحوم نایل در جلد دوم ( سخن سرایانی از سده ی سیزدهم) کاملاً به جا است . استاد نایل چنین نوشته است:{ این مطلب ظاهراً باید اشتباه باشد زیرا وفات واقف در تذکره ی 1195 ق دانسته شده در حالیکه شاه شجاع بعد از 1219هجری ق در عرصه ی سیاست ظاهر میشود و تا 1258 هجری که به قتل میرسد میتوان در باره اش سخن گفت و بعید نمی نماید که دیداری بین این دو شخص روی داده باشد}.

 

در صفحه 177 افغانستان در پنج قرن اخیر در مورد آشنایی واقف با تیمور شاه درانی چنین تذکر یافته است: { تیمور شاه بر علاوه از پرورش شعرا در دربار خود با شاعرانی که با او وابسته نبودند هم روابط نیک داشت. از آن جمله وقتی که در لاهور بود با واقف لاهوری شاعر معروف آشنایی بهم رسانید و چندی بعد واقف را به افغانستان دعوت نموده در قندهار به دربار احمد شاه معرفی کرد}

 واقف عمر بسیار کرد چنانچه خوشگو میگوید که در سن نود سالگی موی خویش خضاب میکرد و واقف در جواب کسی در بدیهه گفت:

 

دشمن   ِ زندگی ست موی  سپید

روی   دشمن   سیاه   باید   کرد

 

واقف لاهوری یکی از فصیح ترین شعرای هند بوده سخنانش پر از درد و سوز و شیدایی است . بی روزگاری که مدام العمر گریبانش گرفته بود شعرش را به اندوه و ناله همراه کرده است. مع الاسف این شاعر گرامی در دیار ایران ناشناخته ماند و تنها گزیده ی از اشعارش در 1378 خورشیدی در آنجا به چاپ رسیده است و بس وهم چنان در هندوستان  چند بار دیوانش زیور طبع پوشیده که پر از اغلاط طباعتی (چاپی) میباشد و نظر به اختلاف نظر تذکره نویسان تعداد اشعارش از پنج تا هشت هزار بیت تخمین شده است که رقم واقعی آن معلوم نیست و حتی تاریخ تولدش را هیچ اثری ثبت نکرده است.

 

در افغانستان از زمان حیات (ابدالیان ) تا امروز بر اشعارش علاقمندان بسیار و صد ها غزلش ورد آواز خوانان و مغنیان است. یکی از غزلیات معروف همان غزل (عنبرین موی) واقف است که به آواز مرحوم سر آهنگ  آهنگ  ِ زمانه هاست:

 

عنبرین  موی   ِ مرا  دیوانه  کرد

یاسمن  بوی   ِ   مرا  دیوانه  کرد

ای مسلمانان به     فریادم    رسید

طفل  ِ  هندوی  ِ  مرا دیوانه  کرد

باطل  ِ السِحر   ِ بیار ای همنشین

چشم   ِ  جادوی  ِ مرا دیوانه کرد

ماه  ِ  نو را  دیده  میآیم  به  شور

طاق   ِ ابروی  ِ  مرا دیوانه  کرد

فکر  ِ  زنجیری کنید  ای عاقلان

بوی   ِ گیسوی  ِ مرا دیوانه  کرد

انس   با  مردم   نمیگیرد      دلم

چشم  ِ  آهوی  ِ  مرا  دیوانه  کرد

از   حرم   لبیک    گویا   میروم

جذبه ی  کوی   ِ مرا دیوانه  کرد

پیش هر بیگانه  گویم راز  ِ  خود

آشنا   روی   ِ  مرا   دیوانه  کرد

میزنم  خود  را به آتش بی دریغ

آتشین  خوی   ِ مرا  دیوانه  کرد

دل  بیامیزید  عجب دیوانه ایست

کامشب  آهوی  ِ مرا دیوانه کرد

واقف از میخانه و  مسجد  نِه ام

چشم  و ابروی  مرا دیوانه  کرد

 

مرحوم استاد قاسم افغان نیز از علاقمندان شعر واقف بود که همواره به دربار امیر حبیب الله خان سراج ، به نغمه های دلنشین غزل واقف را زمزمه میکرد . اما جای تاسف است که تا کنون هیچ ادیب و ادبیات شناسی اقدام به چاپ دیوان واقف در افغانستان ننموده و در باره این شاعر خوب و درد آشنا تحقیقاتی به عمل نیاورده است.

 

جای مسرت است که مرکز تحقیقات فلسفی و عرفانی برای اولین بار افتخار تجدید چاپ دیوان واقف را دارد و کوشش و سعی بیدریغ جناب عبدالقادر (آرزو) فرزند برومند استاد عبدالعزیز مهجور بیدل شناس شهیر در تصحیح و تدوین غزلیات داشته است به دیده ی قدر نگریست.

 

باید متذکر شد که نورالعین واقف شصت و دو سال بعد از وفات ابوالمعانی  بیدل چشم از جهان پوشیده  و احتمالاً در زمان حیات ابوالمعانی در حدود سی سال عمر داشته است. ناگفته نگذریم که به تخلص واقف پنج شاعر دیگر گذشته است که مورد بحث ما نیست.

 

واقف لاهوری در سال 1195 ق به رحمت حق پیوست مزارش در شهرک سیوال نزدیک پاکپتن است، جای که حضرت بابا فرید شکر گنج(رح) پیر  ِ جناب سلطان المشایخ نظام الدین اولیا (رح) به خاک آرمیده است. روانش شاد باد.

 

معلومات نبشته معراج الدین پتان بود

 

 

تقریظ ( تقدیر و ستایش):

 

توسط محمد اکبر سنا غزنوی استاد لیسه عالی حبیبیه:

زبان پر بار دری با لشکر کشی های سلطان ادب پرور و دانش دوست غزنه یمین الدوله و امین الملّه ابوالقاسم محمود غزنوی (رح) در سر زمین اسرار آمیز و پهناور هندوستان راه خود را باز کرده و جایگاه  ِ مطمئنی بدست آورد.

 

در طی این هزار سال هندوستان نه تنها شاعران و سخن پردازان به نام و بزرگی مانند مسعود سعد سلمان،ابولنصر رونی، امیر خسرو و حسن دهلوی، ابوالمعانی بیدل، میرزا اسدالله غالب و صد ها تن دیگر را در کنار هزار ها تن از علمای معروف و کم مانند در عرصه های مختلف علوم بشری پرورش داد بلکه در باروری

و غنامندی فرهنگ اصیل اسلامی سهم قابل ملاحظه و چشمگیری گرفت و صد ها نوع کتب مختلف علمی ، ادبی ، عرفانی و فلسفی در خانواده ی بزرگ دانش بشری و اسلامی افزود.

 

پادشاهان مسلمانی که در این هزاره بر آن دیار به حکمرانی میپرداختند همه با پیروی از ادب دوستی و فرهنگ پروری سلطان دانش پرور غزنه محمود کبیر در پخش و گسترش زبان و ادب دری از هیچ گونه سعی و تلاش خود داری نکردند و همین امر سبب شده بود که اغلب شاعران و فضلای دیگر کشور ها در آن نیم قاره رحل اقامت افکنده و به نشر ادب دری بپردازند.

 

تاثیر این زبان و ادب پربار به آن حد رسیده بود که هزاران تن از ساکنان آن سرزمین پهناور به سرودن اشعار و نگارش آثار در این زبان دست یازند که شامل تمام اقشار ملت هند را از هندو تا مسلمان در بر میگرفته است.

 

از آنجا که اکثر مردان و زنان خانواده ی پادشاهان بابری که از 936 ق تا 1257 ق بر آن دیار حکومت داشتند خود عالم، شاعر و سخن شناس بوده و به نازکی ها و شیرینکاری های ادب دری پی برده بودند، به ترویج آن کوشش مینمودند که این امر خود موجب پیشرفت شعر و ادب در این زبان میگردید.

 

یکی از این سخنوران نامی که به شیرین بیانی و نازک خیالی شهرت به کمال دارد عین الدین واقف لاهوری است که در سده ی دوازدهم هجری قمری در شهر لاهور زندگی میکرده است.

 

واقف از انواع و اقسام شعر به سرودن غزل زیاده تر تمایل داشته و دیوان دست داشته اش که بار بار دز هندوستان به طبع رسیده است، مملو از غزلهای زیبای عاشقانه است؛ که میتوان آنرا در شمار بهترین ها در زبان پر بار دری دانست.

 

و شاعریست که گوش دادن به صدای قلبش را نظر به مدیحه سرایی های اغراق آمیز ترجیح داده و سعی نموده است که شعر را برای بیان احساس عاطفی و غنایی اش به کار گیرد و فریاد سر دهد که:

 

بهار  آمد  ز خویش  و   آشنا   بیگانه  خواهم  شد

که گل بوی  تو خواهد داد و من دیوانه خواهم شد

 

و گاهی دز این دریای بی کرانه ی عاطفه و احساس چنان غرق میگردد که به هیچ چیز دیگر پرداخته نمیتواند و بی اختیار ناله میکشد که:

 

واقف از میخانه  و  مسجد   نِیَم

چشم  و ابروی  مرا دیوانه کرد

 

****

 

ز شادی  میگریزم خاطری با  غم  نمیسازم

دلم وحشی است با بیگانه  و محرم نمیسازم

 

دیوان بلند بالای او از این گونه اشعار مستی آفرین و احساس بر انگیز پر است، در غزلهای او روانی، انسجام عذوبت  و جودت معنی دست به دست هم داده آنرا بر آسمان رسانیده است.

 

چیزی که سخنان این سخنور نازک خیال را بر هم روزگارانش برتری و مزیت میدهد این است که او تلاش بر خرج داده تا با پیروی از هلالی چغتائی شاعران قرن نهم کشور ما سبک شیخ  ِ اجل مصلح الدین سعدی (رح) را در غزلهای خود دنبال کند و سادگی بیان را جایگزین ابهام و دشوار فهمی ها نماید.

 

این شیوه توسط مرحوم عبدالغفور ندیم شاعر پر آوازه و شیرین بیان دیار ما ( متوفی 1336 هجری شمسی در شهر کابل ) یک بار دیگر به کار گرفته شد مرحوم ندیم کابلی که با تائید منشی علی احمد غزنوی یکی از ادبا و مورخین بنام  ِ کشور، خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود " حافظ " با پیروی از همین سبک و شیوه غزل های سروده است که شور انگیز و احساس بخش میباشد.

 

همان گونه که گفته آمد دیوان واقف لاهوری بار بار در هندوستان صله ی طبع پوشیده است ولی متاسفانه اغلاط طباعتی فراوانی در آن راه یافته است. که خواننده را دچار تشویش و سر در گمی مینماید.

 

خوشبختانه مرکز تحقیقات فلسفی و عرفانی به همکاری دست اندر کاران مکتبخانه ی محفل ابوالمعانی بیدل قدس الله اسراره که توسط مرحوم عبدالحمید اسیر عارف و بیدل شناس معاصر کشور تاسیس یافته است که و فرزند ارجمندش محمد عبدالعزیز مهجور آنرا بر پای نگه میدارد تصمیم گرفته است که دیوان این شاعر پر آوازه و سخنور نازک خیال را به اهتمام محمد عبدالقادر (آرزو) فرزند پرکار و ادب دوست جناب عبدالعزیز مهجور تجدید چاپ نمایند ........................

معلومات فوق نبشته محمد اکبر سنا غزنوی بود.

 

غزلی دیگری واقف را به شما تقدیم میدارم که مرحوم احمد ظاهر هنر مند فقید کشور با صدای گیرایش خوانده بود و مرحوم استاد سرآهنگ نیز همین شعر را خوانده بود:

 

مرا آن  روز   و   گریان    آفریدند

که   دامان      ِ    بیابان      آفریدند

ز  روز   ِ  من سیاهی   وام   کردند

شب   ِ   تاریک    هجران   آفریدند

قبا   شد  صبح  را  پیراهن  آن   دم

که  آن  چاک   ِ    گریبان   آفریدند

شکست  آن  روز  بر قلب دل  افتاد

فنا    گردیدم    و   از  شور  بختی

ز  خاک    ِ من   نمکدان    آفریدند

خراب آن  روز شد معموره ی  دل

که   عشق   ِ   خانه  ویران  آفریدند

ز  مویت   شام    کفر  ایجاد  کردند

ز  رویت   صبح   ِ  ایمان   آفریدند

چه  میپرسی  ز من  حال   دلی  را

که   حیران   و   پریشان    آفریدند

مرا  گویی  چنین   غمگین  چرایی

چه  گویم   چون  بدینسان   آفریدند

به  شیرینی  خود  جان  ناز میکرد

ترا   شیرین  تر  از  جان   آفریدند

چو   قید   ِ عشق  را   کردند ایجاد

چرا   زنجیر  و   زندان     آفریدند

به  شور از گریه  آوردند   دل  را

ازین   یک  قطره طوفان   آفریدند

چه گویم شکر این واقف که غم  را

به  من  دست  و گریبان     آفریدند

 

 

و این غزل زیبای واقف را نیز استاد سرآهنگ  ِ مرحوم خوانده بودند

 

خاک  ِ ره  ِ تو همره   ِ باد  ِ صبا  رسید

چشم  ِ  مرا ز غیب  عجب  توتیا  رسید

از مدعی  خطا  شده  تیرش  مرا  رسید

شکر  ِ  خدا که بر  حسب  ِ  مدعا رسید

هر چند دورم از تو من ای سنگدل ولی

آنجا تو دل  شکستی و اینجا  صدا رسید

سیماب   رشک  میبرد  از  بیقراری ام

این  اضطراب  آه  به من از کجا  رسید

بوی  گل  ِ  بهشت   پسندش    نمی  فتد

بنگر که   بی دماغی   ِ  او تا کجا رسید

با آن که  نا شگفتگیم  غنچه ساخته ست

باید  مرا  بحال  ِ  دل   ِ  تنگ  وا رسید

شکر  ِ تو ای بهار، چمن چون؟ ادا کند

گل از تو برگ  یافت به  بلبل نوا رسید

در بزم   ِ او که  سوخته ی  دم  نمیزند

از  ناله ها  سپند  به  فریاد   ِ ما  رسید

دشنامی   از  لبش  نشنیدیم   ای  دریغ

و از ما هزار بار به گوشش دعا رسید

لطف  ِ  نهان   ِ  یار بنازم  که تیر  ِ او

دل را جدا رسید  و جگر را جدا رسید

ازفیض فقر این همه شیرین سخن شدم

(واقف) مرا شکر ز نی  ِ  بوریا رسید

 

----------------------------------------------------------------------------

قسمی که در بالا گفته آمد دیوان واقف لاهوری به اهتمام و تصیح محترم عبدالقادر آرزو نواسه ی ادیب و شاعر شهیر کشور محمد عبدالحمید اسیر،  در 340 صفحه در مطبعه صنعتی احمد در کابل به چاپ رسیده خطاطی آنرا روح الله ادیب کابلی به عهده داشته که واقعاً در خور تمجید است البته مقدمه ی را که استاد سنا غزنوی نبشته بود که در بالا خواندید ، ناگفته نباید گذاشت که در این دیوان هنوز هم نواقصی موجود است که یا از طبع مانده و یا در نسخه ی اصلی کمی و کاستی های وجود داشته است اما باز هم کار  ِ آقایی (آرزو ) را به دیده ی قدر مینگریم و موفقیت ایشان را آرزو میکنیم.

 

 جرئتی  کردیم و غزلی از غزلیات دلکش وی را انتخاب نموده  به استقبال گرفتم که امید است خوانندگان شماتت تلقی نکنند.

 

غزلی واقف:

 

هر  چند   که    ناتوان   عشقم

در  معرکه  پهلوان   ِ    عشقم

از دیر  ز  محرمان   ِ   عشقم

بسیار   مزاج   دان   ِ   عشقم

گر هر دو جهان  خراب گردد

ویران   نشوم   جهان  ِ عشقم

یک دم  نشود ز گریه خاموش

یعنی  نی    ِ  نیستان   ِ  عشقم

با  صد من  عقل ذره ی عشق

نفروشم و  قدر   دان   ِ  عشقم

افروخته  ام  چراغ    ِ   داغی

من  رونق   ِ دودمان   ِ عشقم

در بی  مزگی  گذشت  عمرم

یارب  نمکی  ز خوان  عشقم

یاران  ز گداز  چاره ی نیست

در  بوته ی  امتحان   ِ  عشقم

رفته ست دماغ  برتر ازعشق

از  سجده ی   آستان   ِ عشقم

ای  عقل  به  من مشو  مقابل

بگریز  که   قهرمان   ِ عشقم

ناصح  تو کناره از میان  گیر

عشق ازمن و من ازان عشقم

خوبست   گر  آئینه  نه  بینی

گفتم  به   تو  بد  گمان عشقم

از دغدغه هوس  که  کم  باد

مامونم  و  در  امان  ِ عشقم

با عقل  سر   ِ سخن    ندارم

عمریست  که همزبان عشقم

واقف گر عمر  ِ خضر  یابم

کی پیر شوم  جوان   ِ عشقم

 

و این هم غزل بنده در استقبال غزل واقف:

 

زبان  ِ عشق

 

پرورده ی    دودمان    ِ  عشقم

این است که چون زبان  ِ عشقم

در آتش   ِ شوق  چون  محاطم

ابراهیمی   در   میان    ِ عشقم

پروا   نکنم   ز   شب   سیاهی

استاره  ی    آسمان   ِ    عشقم

چون  راه   ِ حقیقی  عشق باشد

از جمله ی   رهروان  ِ  عشقم

از هر ورقش  تو مست  گردی

ار  بشنوی   داستان    ِ  عشقم

هر قطره  حکایتیست  از چشم

در  محمل   ِ  کاروان  ِ  عشقم

جز عشق  به  دل  نمیدهم  ره

دربان   به     آستان    ِ  عشقم

گلدسته ی  از غزل   که  گفتم

من  بلبل    ِ  بوستان   ِ  عشقم

دانی که ز چیست می پرستم ؟

از  باده ی  ارغوان   ِ  عشقم

از  حالت   ِ  دیر   گر   ندانم

سر گشته ی  در جهان  عشقم

تنگ  است جهان  به  دیدگانم

در  پهنه ی   بیکران   ِ عشقم

خرسند و (همایونم)  به  والله

با  مژده   و  ارمغان   ِ عشقم

 

2003 م – ستوکسدیل- کارولینای شمالی

ایالات متحده امریکا

 

 

 در قسمت بیستم نوشتن و نگارش سعی میکنم تا شاعر بزرگ هند میرزا اسدالله بیگ  ِ غالب را معرفی کنم ، اگر چند میرزا غالب از چشم پر بصیرت  ِ اهل خبره نهان نیست، اما چون به سلسله آمده است گزیر نیست که از وی یادی نکنیم و متعاقباً ذکر شاعر بزرگ محمد علی صائب (تبریزی ) را شرح خواهیم داد ؛ گر چند آشکارا است که صائب از اهل تبریز است اما مدت زیادی از عمرش را در هند گذرانیده و یکی از متقدمین و زبده ی سبک هندی در شعر دری پارسی است.

 

 

 

سید همایون شاه (عالمی)

11 نوامبر 2009 م

وزیر اکبر خان مینه

کابل  - افغانستان

 

 

---

بالا
 
بازگشت